Op schilderijen uit de middeleeuwen en renaissance zijn soms knoopachtige objecten te zien als losse hanger maar ook als luxe hangende sieraden die op kleding zijn aangebracht. Veel gezien zijn de opengewerkte ronde bolletjes maar ook zie je wel eivormige, eikelvormige en objecten in de vorm van druiventrossen. Vaak wordt er gedacht dat dit soort objecten niet zijn gemaakt als functionele sluiting van kleding maar als sieraad. Waarschijnlijk was het een combinatie van deze twee, dus voor de sier maar ook functioneel.
Na de renaissance verdween de hangende variant sierknoop langzaamaan uit het landelijke modebeeld van de lage landen. Knopen werden nog steeds gebruikt ter versiering maar dit waren steeds vaker luxe "reguliere" koepelknoopjes. Ook zijn er minder luxe varianten ontstaan gemaakt van goedkopere metalen die wel degelijk een hogere sierwaarde hadden dan de "normale" knopen. Lokaal zijn er sommige hangende sierknopen door geëvalueerd naar sieraad. Zo zit er in de klederdracht van Volendam een sierknoop-hanger, de blempiesknoop.
Oude knopen uit de middeleeuwen en renaissance
De meeste oude hangende sierknopen hadden een zeer luxe gouden of zilveren uitstraling. Ze werden vaak gemaakt van goud of zilver maar ook wel van zilverkleurig tin en goudkleurig messing. De edelmetalen knopen, vaak met filigraandraad gemaakt neigen het meest naar sierraden. In testamenten werden sierraden meestal opgenomen en dergelijke knopen werden hierdoor vaak langer gebruikt. Dit maakt de datering vaak lastig.
Voor onderzoek naar o.a. deze knopen heb ik op de website van het rijksmuseum een collectie aangelegd met hierin schilderijen waarop een aantal hangende sierknopen te zien zijn. Vrijwel al deze knopen komen uit de periode 1500-1600.
Portret van een vrouw uit 1525-1549 (rijksmuseum)
Op een schilderij uit de periode 1525-1549 zien we een vrouw met op haar schouders een klein formaat gouden versierde bolletjes. Dezelfde bolletjes worden op haar kleding ook gebruikt als sluiting. Duidelijk zichtbaar zijn de lusjes die om de knoopjes werden gedaan om de kleding te kunnen sluiten. Knopen en lusjes werden om en om geplaatst aan weerszijde van de randen van het te sluiten kledingstuk.
De bijzondere verzameling van Kerkvliet
Kerkvliet (1990 Coinhunter 34) beschrijft ook een aantal knopen die komen van het verdronken land van Zuid-Beveland in de provincie Zeeland. De dorpen die daar lagen zoals o.a. Nieuwlande, zijn bij een watersnoodramp in 1532 weggevaagd en nooit meer herbouwd, zodat men welgevoegelijk kan aannemen dat alle daar gevonden knopen van vóór 1530 dateren.
Hierbij gaat het allemaal om tinnen knopen, die er dus zilverkeurig uit hebben gezien. Knopen 8 t/m 10 zijn gemaakt van massief tin. De anderen zijn allemaal hol.
Eikels en druiventrossen
Op een andere afbeelding van het Rijksmuseum, een prent uit 1580-1590 zien we Francoise van Egmond, met ditmaal versieringen in de vorm van eikels en druiventrossen op de schouders, maar ook als sluiting.
Je kunt dus eigenlijk wel stellen dat dit soort knoopachtige objecten zowel de functie knoop als sieraad hebben gehad. Binnen musea-collecties zijn ze soms terug te vinden als knoop, maar ook wel als sieraad in de vorm van hanger of bedel.
Ook in de 17de eeuw zie je dat er knopen naast functioneel ook als sieraad op de armen en schouders worden gebruikt. De ronde en ovalen vormen zijn dan echter steeds vaker vervangen door koepelachtige vormen.
Op een andere afbeelding waarop een nobele vrouw staat (ca 1544-1598) zijn ook hele mooie eikeltjes te zien.
Sieraad-knopen
Zoals gezegd werden veel hangende knopen zeer luxe uitgevoerd en gemaakt van goud en zilver. Deze sieraad knopen zijn vaak door de handel geïmporteerd. Het is dan ook niet vreemd dat er binnen dit type knoop verschillende productieprocessen zijn geweest en dat de datering dus ook per per subtype anders kan zijn. Toch zijn er wel een aantal overeenkomsten. De meeste knopen zijn samengesteld uit twee delen die aan elkaar gesoldeerd zijn. De half bolle aparte delen zijn gegoten, gemaakt uit bladzilver of opgebouwd uit filigraan draad. De knopen zijn vaak versierd met filigraan, ingelegd met email en/of opengewerkt. Door de knoop heen zit vaak een dikkere (dan de filigraan) zilverdraad getrokken waar een oogje mee is gevormd. Aan het uiteinde van deze draad zit meestal een knopje maar kan ook een toegevoegde hangende versiering zitten. Volgens Brian Read (Metal Buttons 900BC-1700AD) zijn deze sieraadknopen waarschijnlijk allemaal Noors en komen ze uit de periode ca 1575-1600. Volgens hem zijn er echter van dit soort knopen die terug gaan naar de 15de eeuw. Deze werden gemaakt in verschillende maten en sommige zijn erg groot en dus totaal niet geschikt als sluiting.
Naast de gouden exemplaren zijn er ook nog 5 zilveren gevonden die geheel uit filigraandraad zijn opgebouwd. De zilveren exemplaren krijgen een datering mee van ca 1575-1625. Deze knopen zijn uitgebreid onderzocht en hiervan is een uitgebreide publicatie te lezen. Op dit moment lijken de knopen hun oorsprong te hebben in het oosten van het Mediterrane gebied en het oostelijk deel van Centraal Europa, meer specifiek Oostenrijk, Hongarije en/of Slowakije
Functionele knopen
Referenties
Diverse schilderijen van de rijksmuseum collectie
Baart1977: Opgravingen in Amsterdam – Twintig jaar stadskernonderzoek
Metal buttons c.900 BC – c. AD 1700 – Brian Read
Kerkvliet - Coinhunter 1990 nr 34
Met dank aan Adhi Maassen voor de extra informatie
Laatste artikel update: augustus 2025
