Inleiding
Tombak knopen worden vaak aangetroffen als bodemvondst en staan bekend om hun zilverachtige glans en gegraveerde decoraties. Over hun datering bestaat echter regelmatig verwarring: komen ze uitsluitend uit de achttiende eeuw, of ook uit de negentiende eeuw? Deze notitie bespreekt de huidige stand van kennis over het materiaalgebruik, de datering en de verspreiding van tombak knopen op basis van archeologische, historische en materiaalkundige bronnen.
Samenstelling en kenmerken van tombak
Tombak is een variant van messing met een relatief hoog zinkgehalte ten opzichte van koper. Door deze samenstelling heeft het metaal een zilverachtig uiterlijk, maar het is ook brosser dan standaard messing. Deze brosheid maakt het materiaal ongeschikt voor stempelen of persen, waardoor decoraties meestal werden gegraveerd in plaats van gestempeld. Veel tombak knopen zijn daarnaast voorzien van een tinlaag, die de zilverachtige glans versterkte en het oppervlak beschermde tegen oxidatie.
Volgens Hughes en Lester (1981:203), auteurs van The Big Book of Buttons, dateren deze knopen globaal uit de periode 1760–1800. Hun productie was grotendeels ambachtelijk, en de knopen behoren doorgaans tot het type cast one-piece buttons (gegoten één-delige knopen met vast oog). Tombak is overigens rond 1760 uitgevonden (zie hiervoor het artikel Tombak & Messing).
Uit eigen onderzoek is gebleken dat kleinere tombak knopen vaker een meegegoten oog hebben. Grotere tombak knopen hebben meestal een beetje massa achterop in de vorm van een kegeltje, blob of vulkaan om een messing oogje te kunnen inkapselen. In het Engels noemt men dit een "embeded wire".
Archeologische context: vrijwel uitsluitend 18e eeuw
Stephen Hinks bevestigt in zijn artikel A Structural and Functional Analysis of Eighteenth Century Buttons (1988) dat tombak knopen vooral voorkomen in archeologische contexten uit de late achttiende eeuw. Een voorbeeld is een vondst uit het Calvert House in Maryland (VS), waar een tombak knoop werd teruggevonden in een context die ondubbelzinnig dateert uit het derde kwart van de 18e eeuw.
Ook andere opgravingen, zoals bij Fort George (Canada) en Britse militaire sites, plaatsen tombak knopen consequent in lagen van circa 1760 tot ca. 1810. Er is tot op heden geen archeologische context bekend waarin tombak knopen ondubbelzinnig uit het midden of de tweede helft van de 19e eeuw dateren.
19e eeuw: verdwijning van tombak in massaproductie
Vanaf het begin van de 19e eeuw verandert de knopenindustrie ingrijpend door de opkomst van mechanische stempels, persen en tweedelige constructies. Tombak blijkt onpraktisch voor deze technieken door zijn brosheid, terwijl standaard messing, koperlegeringen en later ook staal en celluloid steeds vaker worden ingezet.
Daarmee verdwijnt tombak bijna volledig uit de industriële knopenproductie al wordt er toch heel af en toe een tombak knoop gemaakt (zie voorbeeld uit 1837).
. Het gebruik blijft beperkt tot bijzondere toepassingen, en zelfs daar is het gebruik zeldzaam.
Mogelijk hergebruik van tombak in ceremoniële context (ca. 1895–1915)
Hoewel het overgrote deel van de tombak knopen archeologisch te dateren valt tussen circa 1760 en 1800, wijzen enkele bronnen uit de periode 1895–1915 op een mogelijk incidenteel hergebruik van tombak in Nederland voor waarschijnlijk ceremoniële militaire knopen. Deze verwijzingen – met name gevonden in krantenberichten – zouden dan betrekking kunnen hebben op uniformonderdelen voor parades, staatsgelegenheden of jubileumvieringen.
Het gebruik van tombak in deze context is waarschijnlijk symbolisch of esthetisch gemotiveerd, en zeker niet functioneel: reeds in de negentiende eeuw was bekend dat tombak vanwege zijn hoge zinkgehalte te bros was voor intensief gebruik, met name in veldomstandigheden. Het materiaal leent zich slecht voor de industriële productietechnieken die in deze periode gebruikelijk waren, zoals persen en stempelen. De toepassing van tombak bleef daarom beperkt tot gegoten eenheden in historiserende vormgeving, mogelijk zelfs deels op basis van oudere mallen of heruitgaven van achttiende-eeuwse modellen.
Metaaldetectievondsten: interpretatie met voorzichtigheid
Tombak knopen worden veelvuldig aangetroffen als metaaldetectievondsten, maar zonder contextuele gegevens (zoals datering van de bodemlaag) is het niet mogelijk om de knoop zelf nauwkeurig te dateren. Het ontbreken van context leidt soms tot de onjuiste aanname dat deze knopen uit de 19e eeuw kunnen stammen.
Onderbouwde typologie en vergelijking met contextvondsten uit opgravingen blijft essentieel bij datering.
Conclusie
Op basis van huidige literatuur en archeologische gegevens kunnen tombak knopen overtuigend worden gedateerd in de periode circa 1760–1800. Zij zijn nauw verbonden met pre-industriële productiemethoden en verdwijnen met de opkomst van mechanisatie. Slechts in een beperkt aantal ceremoniële toepassingen rond 1900 lijkt nog sprake van hergebruik of symbolisch gebruik van tombak. Deze uitzonderingen bevestigen de regel: tombak knopen zijn primair een verschijnsel van de 18e eeuw.
Bronnen
- Hinks, S. (1988). A Structural and Functional Analysis of Eighteenth Century Buttons. The College of William & Mary.
- Hughes, E. & Lester, M. (1981). The Big Book of Buttons. St. Louis Button Collectors Club.
- Diverse opgravingsrapporten, o.a. Fort George (Ontario), Calvert House (Maryland), en Britse militaire sites.
- Historische krantenarchieven (o.a. Delpher.nl) betreffende uniformknopen (ca. 1895–1915).
