Rijksloodjes van België

Update Augustus 2025

Dit is een douaneloodje gebruikt ten tijden van de Spaanse Nederland. Hierop staat het verkorte Habsburgs-Spaans koninklijk wapen, gebruikt als symbool voor het centrale gezag over de Spaanse Nederlanden. De dubbelkoppige adelaar is een verwijzing naar het Heilige Roomse Rijk. Datering: tussen 1556–1714

Op de keerzijde staat  een Bourgondisch kruis (stokkenkruis) met in de drie kwartieren tegen de klok in de letters CDF (Conseil des Domaines & Finances).

Onlangs is het eerste loodje gevonden door Kenn Meeussen. De andere van "Bureau St. Philippe" komt uit de collectie van Batavialand.

Douaneloodje van de Spaanse en/of Oostenrijkse Nederlanden met een Bourgondisch kruis (stokkenkruis) met een kroon. Op de keerzijde staat alleen een tekstuele verwijzing naar specifieke douanekantoren.

Dit is een penlood van het type 2 met twee schuine pennen in het midden.

Dit gekroonde kruis werd ook op munten uit deze periode gebruikt. Het Bourgondisch kruis was een symbool van de Bourgondische dynastie, die over de Lage Landen regeerde voordat deze gebieden deel werden van het Habsburgse Rijk. Het kruis werd later overgenomen door de Habsburgers toen zij de heerschappij over de Nederlandse gewesten verkregen. De kroon boven het kruis symboliseerde de koninklijke autoriteit en soevereiniteit van de koning over de gewesten.

Dit lood is beschreven in Tijdschrift Nr 178 juni-juli-augustus 2020 van Numismatica Herentals :

"Maria-Theresia (1740-1780) volgt in moeilijke omstandigheden haar vader Karel III/VI op. Het duurt tot 1748 voor de Habsburgse Nederlanden volledig onder Oostenrijkse controle komen. Het financiële bestuur wordt grondig hervormd. Dat uit zich o.m. door het in gebruik nemen van een nieuw type loden zegel dat door alle douanekantoren gebruikt wordt. Die kantoren zijn niet alleen gevestigd in grote en kleine havens maar ook bij elke grensovergang. De grote uniformiteit en de hoge kwaliteit van de meeste zegels wijzen erop dat zowel de stempels als de blanken in principe centraal aangemaakt worden. De zegels tonen op een zijde een Bourgondisch stokkenkruis omsloten door een parelcirkel. Het stokkenkruis is kloksgewijs gekantonneerd met een kroon, de letters F, D en C die staan voor Chambre des Finances Douanes. De
andere zijde is epigrafisch en draagt de plaatsnaam van het douanekantoor. Ondanks het feit dat de stempelpositie niet steeds 12 uur is, zijn de afwijkingen beperkt genoeg om ervan uit te gaan dat het zegelen gebeurt met een zegeltang waarin voor- en keerzijdestempel bevestigd zijn.

Dezelfde zegelstempels worden zowel gebruikt voor scharnierzegels als voor vierpuntzegels. Van sommige douanekantoren zijn ex. van beide zegelsoorten bekend met Ø 30.5-18.5 mm. Hetzelfde type Bourgondisch kruis dat op de zegels afgebeeld wordt, vindt men terug op de nieuwe insignes voor de douane (wellicht gebeurde dit in de Brusselse Munt)"

De loodjes komen dus uit de Oostenrijkse Nederlanden in de periode 1740-1794

voorzijde: stokkenkruis met kroon met links, rechts en onder de letters C D F (Conseil des Domaines & Finances of Chambre des Finances)

keerzijde: De tekst "Bureau" of "Bureau de" gevolgd door de plaatsnaam. Er is ook één afwijkend loodje met hierop het stadswapen i.p.v. plaatsnaam

datering: 1740-1794

Er staat hierbij ook een lood waar het wapenschild van desbetreffende plaats op staat. Wanneer iemand een idee heeft om welke stad het gaat hoor ik dat graag. Dit type penlood is overigens net iets minder stevig waardoor er ook regelmatig loodjes zonder achterkant worden gevonden.

In het blad Museumnieuws No 170 van het Belgische Museum van Douane en Accijnzen staat een ander lood vermeldt. Hierop geen "Douane" maar het woord "Transit". De vermelding ‘TRANSIT’ op de loden betekende dat de goederen in doorvoer waren.

Bij aankomst van schepen werd gecontroleerd of de verzegeling niet geschonden was en de lading overeenstemde met wat de voorgelegde documenten vermeldden. De aangebrachte tolloden werden verwijderd en weggegooid. Na de vaststelling van de conformiteit en het betalen van de eventuele verschuldigde belastingen werden er nieuwe verzegelingen aangebracht.

voorzijde: stokkenkruis met kroon met links, onder en rechts de letters C D F (Conseil des Domaines & Finances of Chambre des Finances)

keerzijde: De tekst "Transit" gevolgd door de plaatsnaam. Er zijn loodjes bekend van Bruxelles, Antwerpen en Sint Filips (hulpkantoor van Antwerpen tot 1738 en hierna hoofdkantoor)

datering: 1740-1794

Dit is een knijplood en wordt getypeerd door het gebruik van alleen tekst binnen een parelrand. Het lijkt de opvolger van het type BOURGONDISCH-KRUIS, een penlood, waarbij het kruis is verdwenen. Daarnaast zijn er ook veel gelijkenissen met het douanes imperiales (keizerlijke douane) knijplood dat door Frankrijk ca 1804-1815 is gebruikt.

voorzijde: wisselende tekst  waaronder het woord "douanes"

keerzijde: wisselende tekst

datering: 1814-1818

In 1815 wordt het (Verenigd: later toegevoegd) Koninkrijk der Nederlanden gesticht. Officieel in het Nederlands is dit het Koninkrijk der Nederlanden en in het Frans Royaume des Belgiques. Ook wordt naast Les Pays-Bas (de lage landen) ook Les Pays-Bas Belgiques gebruikt. Vanaf 1814 echter was België al bevrijd van de Fransen. In deze roerige tijd zijn ook douaneloodjes gebruikt.

Op beide loodjes staan geen afbeeldingen, alleen maar tekst binnen een parelrand. "Royaume des Pays-Bas"  op het ene loodje kun je dus ook lezen als "royaume des Pays-Bas Belgique". Op de andere lijkt te staan "Belgiques".

Het  douanelood van Henry-Chapelle is gevonden in Duitsland door Frank Wenzel en staat gepubliceerd op Balgseals.org

Henry-Chappele dat nu ligt in België, behoorde van 1795 t/m 1814 tot het departement Ourthe en was een Frans departement in de Nederlanden. Het omvatte ongeveer de huidige Belgische provincie Luik en enige stukjes die nu in Duitsland liggen. In de periode 1815-1830 werd het gebied dat nu globaal België is, samengevoegd met de Nederlanden.

Het andere loodje komt uit "Thurhout" een variant van de naam "Turnhout".

Tot op heden zijn bij mij geen vergelijkbare loodjes bekend met Nederlandse plaatsnamen.

Bij het onderzoek naar deze loodjes heb ik ook regelmatig de database van het PAN gebruikt. Hierbij kwam ik twee zegelloodjes tegen met hierop de generaliteitsleeuw die door de republiek der Nederlanden werd gebruikt. Opvallend is het omschrift "Belgar Industriae". Deze term voor de lokale Vlaamse industrie wordt vooral gebruikt in het begin van de 19de eeuw. Na het Verdrag van Parijs (1814) brak een moeilijke periode aan voor de economie in Vlaanderen. De industrie verloor plots de Franse markt als afzetgebied en viel stil. De invoering van de protectionistische douanewet van 3 april 1816 deed Gent echter in belangrijke mate heropleven.

Mijn vermoeden is dat dit een accijns- of douane-lood is die destijds na de invoering van de douanewet in 1816 in België, wat toen een onderdeel was van de Verenigde Nederlanden, werd gebruikt. Hierop staat de generaliteitsleeuw i.p.v. het Nederlandse rijkswapen. Het Nederlandse rijkswapen werd vastgesteld in 1815 en rond die periode geïntroduceerd. Net als koning Willem I zal men even hebben teruggegrepen op de oude generaliteitsleeuw. Het lood zal dan ook  dateren rond 1815-1816. Afmeting ca 20mm.

Dit douaneloodje kun je terug vinden in de catalogus van Nederlandse douaneloodjes als subtype van het Nederlandse douanelood IN-UIT. Dit lood is uitgebracht ten tijden van de Hollandse periode (1815-1830)

vorm: Rond - licht ovaal
diameter: 27 mm
datering: ca1818-ca1830

Dit is de Franstalige versie van type IN-UIT-BASIS

Op de keerzijde staat de tekst “DROITS D’ENTREE ET DE SORTIE ACCISES”.

Dit loodje is terug te vinden in het artikel “Loodjes uit onze Hollandse Periode”, een aanrader (https://www.academia.edu/46167093/Loodjes_uit_onze_Hollandse_periode)

Voorzijde: De leeuw die hier wordt afgebeeld is waarschijnlijk de Leo Belgicus. Het is een naar rechts klauwende staande leeuw. Hier omheen zijn twee regels met omschrift. In het binnenste omschrift staat het motto "L'UNION FAI LA FORCE". In het buitenste omschrift "CONTRIB's DIR. DOUANS ET ACCISES". Opvallend aan dit lood is dat er nergens een tekstuele verwijzing staat naar Belgique.

Keerzijde: Een centrale bloem met in het omschrift de Franstalige plaatsnaam van het douanekantoor.

datering: Het motto "L'UNION FAI LA FORCE" werd vanaf 1831 ook op het Belgische muntgeld gebruikt en ik ga er daarom voorlopig vanuit dat dit lood ook vanaf ca 1831 tot ca 1850 in gebruikt is geweest.

voorzijde: Een staande naar rechts klauwende gekroonde leeuw met omschrift "DOUANES ROYALES BELGIQUE"

keerzijde:  Een centraal staande bloem met in het omschrift de plaatsnaam van het douanekantoor. Eventueel staat er ook "No" plus een registratienummer in het omschrift. Het omschrift kan ook bloemetjes bevatten.

afmeting: ca 27mm

datering: ca 1850-1875

In het artikel "Loodjes uit onze Hollandse periode" wordt dit loodje getoond als opvolger van het Nederlandse loodje "INUIT" dat tot ca 1830 in gebruik is geweest. De afmeting van beide loodjes is gelijk. België was echter pas vanaf 1831 een monarchie en dat pleit ervoor dat het type met de ongekroonde leeuw hier toch aan vooraf is gegaan.

Douanelood met het kleine wapenschild van België. Dit wapenschild is geïntroduceerd in 1837. Dit loodje is in vergelijking met andere loodjes relatief dik.

voorzijde: rijkswapen van België met hieronder een bloemetje en omschrift "ROYAUME DE BELGIQUE"

keerzijde: In het omschrift staat in hoofdletters de plaats van het douanekantoor. Soms staat er in het omschrift in kleine letters nog een specifieke locatie bij zoals "station", "sud" of "port". Het omschrift is soms verder opgevuld met één of meer bloemen. In het midden kan een los registratienummer staan. Bij sommige registratienummers staat de toevoeging "No". In dat geval is het omschrift in een iets kleiner lettertype.

datering: ca 1875-1945

Zijkant: "DOUANES"

Hieronder voorbeelden van de douanekantoren die ik tot nu toe heb kunnen vinden.

Dit loodje heeft veel gelijkenissen met het Rijkswapen-BE type. Het lijkt te komen uit de plaats "Le Touquet" waar in WWI de frontlinie lag. Er staat echter geen Belgisch wapenschild op maar een cirkel me hier doorheen iets wat lijkt op een stokkenkruis. Het omschrift is wel gewoon "Royaume de Belgique". Voorlopige datering van dit lood 1914-1918

Dit loodje heeft veel gelijkenissen met het Rijkswapen-BE type. In dit geval staat er geen plaatsnaam op maar de letter F, waarschijnlijk van Finances met omschrift "Tere des Finances" en "Office?".

Dit accijnsloodje ben ik tot nu toe weinig tegen gekomen dus ik heb het idee dat deze ook niet op grote schaal gebruikt is. Wellicht is het een loodje dat voor steekproeven gebruikt werd.

voorzijde: Belgische leeuw zoals in het rijkswapen (naar links klauwend) met omschrift "Belgique  Finances"

keerzijde: "Accises N" gevolgd door een registratienummer